انواع طیف‌های پرسشنامه: راهنمای جامع محققان

در تحقیقات علوم اجتماعی، استفاده از طیف‌های اندازه‌گیری در پرسشنامه‌ها یک روش متداول برای جمع‌آوری داده‌ها است. درک تفاوت‌ها و کاربردهای هر طیف به محققان کمک می‌کند تا داده‌های دقیق‌تر و معنادارتری جمع‌آوری کنند. در این مطلب، به بررسی و تشریح پنج نوع از مهم‌ترین طیف‌های اندازه‌گیری می‌پردازیم: طیف بوگاردوس، طیف لیکرت، طیف ترستون، طیف گاتمن و طیف آزگود.

۱. طیف بوگاردوس (Bogardus Social Distance Scale)

• تعریف: طیف بوگاردوس یک مقیاس ترتیبی است که برای اندازه‌گیری فاصله اجتماعی بین افراد یا گروه‌های مختلف طراحی شده است. این طیف میزان تمایل افراد به پذیرش اعضای یک گروه خاص در موقعیت‌های مختلف اجتماعی را ارزیابی می‌کند.

• نحوه کارکرد: پرسشنامه شامل مجموعه‌ای از سؤالات است که نشان‌دهنده درجات مختلف نزدیکی اجتماعی است. پاسخ‌دهندگان باید مشخص کنند که آیا حاضرند عضو گروه موردنظر را در هریک از موقعیت‌های زیر بپذیرند:

  1. به عنوان همسر

  2. به عنوان دوست صمیمی

  3. به عنوان همسایه

  4. به عنوان همکار

  5. به عنوان شهروند

  6. به عنوان بازدیدکننده

  7. اصلاً اجازه ورود به کشور را ندهند.

• کاربردها

• • اندازه‌گیری نگرش‌های نژادی و قومی

  • بررسی میزان پذیرش مهاجران و اقلیت‌ها

  • تحلیل روابط بین گروه‌های اجتماعی مختلف

• مزایا

  • سادگی درک و اجرا

  • ارائه تصویری روشن از فاصله اجتماعی

• معایب

  • ممکن است پاسخ‌دهندگان تمایلی به بیان نظرات واقعی خود نداشته باشند (به دلیل مسائل اجتماعی و فرهنگی)

  • محدودیت در اندازه‌گیری ابعاد مختلف نگرش

۲. طیف لیکرت (Likert Scale)

• تعریف: طیف لیکرت یکی از پرکاربردترین مقیاس‌ها در تحقیقات است که برای اندازه‌گیری نگرش‌ها، باورها و نظرات افراد استفاده می‌شود. این طیف شامل مجموعه‌ای از عبارات است که پاسخ‌دهنده باید میزان موافقت یا مخالفت خود را با هر عبارت بر اساس یک مقیاس مشخص کند.

• نحوه کارکرد: پاسخ‌دهندگان گزینه‌هایی مانند «کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم» را انتخاب می‌کنند. هر گزینه دارای یک امتیاز است (مثلاً از ۱ تا ۵) و مجموع امتیازات نشان‌دهنده نگرش کلی فرد است.

• کاربردها

  • سنجش رضایت مشتریان

  • ارزیابی نگرش کارکنان نسبت به سازمان

  • اندازه‌گیری میزان موافقت با سیاست‌ها و قوانین

• مزایا

  • سادگی در طراحی و اجرا

  • قابلیت تحلیل آماری

  • انعطاف‌پذیری در انتخاب تعداد گزینه‌ها

• معایب

  • تمایل پاسخ‌دهندگان به انتخاب گزینه‌های میانی (بی‌طرفی)

  • امکان پاسخ‌های سطحی و بدون تفکر

  • حساسیت به نحوه نگارش عبارات

۳. طیف ترستون (Thurstone Scale)

• تعریف: طیف ترستون یک روش پیچیده‌تر برای اندازه‌گیری نگرش‌ها است. در این روش، ابتدا مجموعه‌ای از عبارات مرتبط با موضوع مورد نظر جمع‌آوری می‌شود. سپس، گروهی از داوران (متخصصان) به هر عبارت یک مقدار عددی (از ۱ تا ۱۱) می‌دهند که نشان‌دهنده شدت نگرش مثبت یا منفی آن عبارت است.

• نحوه کارکرد: عباراتی که دارای توافق بالایی بین داوران هستند، در پرسشنامه نهایی گنجانده می‌شوند. پاسخ‌دهندگان باید با عباراتی که با نگرش آن‌ها سازگار است، موافقت کنند. میانگین مقادیر عددی عباراتی که پاسخ‌دهنده با آن‌ها موافق است، نشان‌دهنده نگرش کلی فرد است.

• کاربردها

  • اندازه‌گیری نگرش‌های مذهبی

  • ارزیابی نگرش نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی

• مزایا

  • مقیاس فاصله‌ای که امکان تحلیل‌های آماری پیشرفته را فراهم می‌کند

  • اعتبار بالای مقیاس به دلیل استفاده از داوران متخصص

• معایب

  • پیچیدگی و زمان‌بر بودن فرآیند طراحی

  • نیاز به تعداد زیادی داور

  • مشکلات مربوط به تفسیر مقادیر عددی

۴. طیف گاتمن (Guttman Scale)

• تعریف: طیف گاتمن یک مقیاس تک‌بعدی است که برای اندازه‌گیری این که آیا پاسخ‌دهندگان یک مجموعه از سوالات را به ترتیب خاصی قبول دارند یا خیر طراحی شده است. این طیف به گونه‌ای ساخته می‌شود که اگر پاسخ‌دهنده به یک سوال پاسخ مثبت دهد، به طور خودکار به تمام سوالات قبلی نیز پاسخ مثبت خواهد داد.

• نحوه کارکرد: سوالات به ترتیب دشواری یا شدت مرتب می‌شوند. به عنوان مثال:

  1. آیا از اینترنت استفاده می‌کنید؟

  2. آیا از ایمیل استفاده می‌کنید؟

  3. آیا خرید آنلاین انجام می‌دهید؟

  4. آیا در شبکه‌های اجتماعی فعال هستید؟

• کاربردها

• • سنجش میزان پذیرش یک فناوری جدید

  • ارزیابی میزان پیشرفت در یک فرآیند آموزشی

  • اندازه‌گیری میزان مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی

• مزایا

  • ارائه یک مقیاس واضح و قابل تفسیر

  • قابلیت بررسی تک‌بعدی بودن مقیاس

• معایب

  • یافتن سوالاتی که ترتیب گاتمن را رعایت کنند، دشوار است

  • حساسیت به تغییرات کوچک در سوالات

۵. طیف آزگود (Osgood Semantic Differential Scale)

• تعریف: طیف آزگود (مقیاس تمایز معنایی) برای اندازه‌گیری معنای دلالتی که افراد به یک مفهوم یا شیء نسبت می‌دهند، استفاده می‌شود. این طیف بر اساس مجموعه‌ای از صفات متضاد (مانند “خوب” در مقابل “بد”، “قوی” در مقابل “ضعیف”) طراحی شده است.

• نحوه کارکرد: پاسخ‌دهندگان باید نظر خود را در مورد مفهوم مورد نظر با انتخاب یک نقطه در بین دو صفت متضاد مشخص کنند.

• کاربردها

  • بررسی تصویر برند

  • ارزیابی نگرش نسبت به محصولات و خدمات

  • مطالعه تفاوت‌های فرهنگی در درک مفاهیم

• مزایا

  • اندازه‌گیری ابعاد مختلف معنایی

  • قابلیت مقایسه نگرش‌ها در مورد مفاهیم مختلف

• معایب

  • انتخاب صفات متضاد مناسب ممکن است دشوار باشد

  • تفسیر نتایج نیاز به دقت دارد

جمع‌بندی

انتخاب طیف مناسب برای پرسشنامه بستگی به هدف پژوهش، نوع داده‌های موردنیاز و ویژگی‌های جامعه مورد مطالعه دارد. هریک از طیف‌های بوگاردوس، لیکرت، ترستون، گاتمن و آزگود دارای مزایا و معایب خاص خود هستند و باید با دقت انتخاب شوند تا داده‌های معتبر و قابل اعتمادی به دست آید.