متغیر یک مفهوم یا صفت قابل سنجش و اندازه‌گیری، چالشی و صریح و روشن است، که از یک فرد به فرد دیگر یا یک صفت به صفت دیگر متفاوت است. به عنوان مثال: جنسیت، سن، سابقه کاری و مواردی از این قبیل می‌تواند یک متغیر تلقی شوند؛ چون که این عوامل قابل اندازه‌گیری هستند. همچنین رضایت شغلی، بیکاری، تورم، رشد اقتصادی، خشونت و نظایر آن نیز یک متغیر تلقی می‌شوند. ماهیت اکثر متغیرها کیفی است که در پژوهش‌های کمی با طراحی پرسشنامه یا اختصاص دادن عدد به آن تبدیل به داده‌های کمی می‌شوند. متغیرها می‌توانند جنبۀ کمی داشته مانند: قد، وزن، معدل و هم می‌تواند کیفی باشد، مانند: کیفیت زندگی، خانواده، احترام، وفاداری و نظایر آن.

1- متغیر مستقل (پیش‌بین)

متغیر مستقل، متغیری تأثیرگذار است. از طریق متغیر مستقل می‌توان تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی و توجیه نمود. متغیر مستقل پیش‌بینی می‌کند که تا چه حد می‌تواند بر متغیر وابسته اثرگذار یا ارتباط هم‌پوشانی داشته باشد. حال ممکن است اثرگذاری یا ارتباط بین متغیر مستقل و وابسته تأیید نگردد، که جهت تأیید یا عدم تأیید آن از آزمون‌های آماری استفاده می‌گردد. این متغیر توسط پژوهشگر انتخاب و اندازه‌گیری می‌شود تا میزان اثرگذاری آن بر متغیر وابسته را محاسبه گردد. در مثال تأثیر امنیت شغلی بر رفاه ذهنی کارکنان، امنیت شغلی متغیر مستقل است که می‌تواند بر رفاه ذهنی کارکنان اثر مثبت یا منفی داشته باشد. در عنوان تأثیر ذهن‌آگاهی زوجین بر رضایت زناشویی؛ ذهن‌آگاهی به عنوان متغیر مستقل است که عاملی اثرگذار بر رضایت زناشویی شناخته می‌شود.

2- متغیر وابسته (ملاک)

متغیر وابسته، متغیری تأثیرپذیر است و تأثیر خود را از متغیر مستقل یا به واسطۀ متغیرهای دیگر می‌گیرد. متغیر وابسته، از دیگر متغیرها مهم‌تر است، به این جهت که هدف یک پژوهش پیش‌بینی‌کنندۀ تغییرات آن است. بدون متغیر وابسته یک پژوهش از نوع کاربردی با استفاده از روش‌های کمی ناقص و غیرعلمی به شمار می‌آید. در مثال تأثیر امنیت شغلی بر رفاه ذهنی کارکنان، رفاه ذهنی متغیر وابسته تلقی می‌شود که تأثیر خود را از امنیت شغلی می‌گیرد.

3- متغیر میانجی (واسطه)

یکی دیگر از متغیرهایی که در گروه علوم انسانی کاربرد دارد، متغیر میانجی یا واسطه‌ای است. در برخی موضوعات یک متغیر واسطه‌ای وجود دارد که متغیر مستقل از طریق آن می‌تواند تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی کند. متغیر میانجی یک متغیر قابل اندازه‌گیری است که به صورت غیرمستقیم میان متغیر مستقل و وابسته قرار می‌گیرد. به عنوان مثال تأثیر بازاریابی دیجیتال بر وفاداری به برند با نقش میانجی نوآوری محصول. در این موضوع نوآوری محصول عاملی میانجی میان بازاریابی دیجیتال و وفاداری به برند است که بازاریابی دیجیتال به واسطۀ نوآوری محصول بر وفاداری به برند تأثیر می‌گذارد.

4. متغیر تعدیل‌گر

متغیر تعدیل‌گر متغیری کمی یا کیفی، قابل سنجش و اندازه‌گیری است که از طریق آن می‌توان به صورت مستقیم شدت و میزان اثرات متغیر مستقل بر وابسته را محاسبه نمود. به عنوان مثال در رابطه بین رهبری‌ تحول‌آفرین و تاب‌آوری کارکنان، متغیری همچون رفاه ذهنی متغیری تعدیل‌کننده به شمار می‌آید. در بیان ساده‌تر رهبری تحول‌آفرین از طریق رفاه ذهنی می‌تواند شدت و قدرت تاب‌آوری کارکنان را اندازه‌گیری نماید.

5- متغیر کنترل

در یک پژوهش اثر تمام متغیرها را بر یکدیگر نمی‌توان به‌طور همزمان مورد بررسی قرار داد؛ بنابراین، پژوهشگر اثر برخی از متغیرها زا کنترل نموده و یا آن‌ها را خنثی می‌کند، این نوع متغیرها، متغیر کنترل نامیده می‌شود (سرمد و همکاران، 1398).

تفاوت متغیرهای کنترل با تعدیل‌‌گر آن است که اثرات متغیرهای کنترل از میان می‌رود، در حالی که اثرات متغیرهای تعدیل‌گر مورد بررسی و مطالعه قرار می‌گیرد. باید توجه داشت که در بیان فرضیه‌ها الزاماً اشاره‌ای به متغیرهای کنترل نمی‌شود و لازم است به گونه‌ای تصریحی یا تلویحی مشخص شود که متغیرهای کنترل چه بوده و اثر آن‌ها چگونه حذف و یا خنثی شده است (هومن، 1384).

6- متغیر مداخله‌گر (پنهان)

متغیر مداخله‌گر، متغیری است که محقق برای استنتاج از نحوۀ تأثیر متغیر مستقل بر متغیر وابسته موردنظر قرار می‌گیرد. تأثیر متغیر مداخله‌گر را نه می‌توان کنترل کرد و نه به‌طور مستقیم و مستقل از سایر متغیرها مشاهده کرد، لذا به این تأثیر در تحلیل نهایی اشاره می‌شود. متغیر مداخله‌گر معمولاً بر اعتبار درونی و بیرونی پژوهش اثر می‌گذارد (سرمد و همکاران، 1398).

متغیر مداخله‌گر بر نتایج پژوهش تأثیرگذار است، اما قابل مشاهده و اندازه‌گیری نیست. به عنوان مثال در عنوان تأثیر محیط بر عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان، محیط متغیر مستقل و عملکرد تحصیلی متغیر وابسته است. متغیر مداخله‌گر گرما یا سرمای محیط، قطعی برق و نظایر آن است که بر عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد، اما چون مقدار آن در دانش‌آموزان قابل مشاهده و اندازه‌گیری نیست، در محاسبات و سنجش پژوهش قرار نمی‌گیرد. بنابراین، متغیر مداخله‌گر یک متغیر پنهان، اما تأثیرگذار است که نه قابل کنترل است و نه به صورت مستقیم و مستقل می‌توان آن را مشاهده نمود.

برای آشنایی بیشتر با بخش‌های دیگر روش‌شناسی پژوهش به بخش «آموزش‌های رایگان» مراجعه فرمایید.