روش هرمنوتیک در روش‌شناسی پژوهش: همراه با مثال‌های کاربردی

روش‌شناسی پژوهش، شالوده‌ی هر تحقیق علمی است. اگر روش درست انتخاب نشود، نتایج تحقیق نیز قابل اعتماد نخواهد بود. یکی از رویکردهای مهم در علوم انسانی و اجتماعی، هرمنوتیک است؛ روشی که به تفسیر و فهم متون، پدیده‌ها و تجربه‌های انسانی می‌پردازد. امروزه هرمنوتیک نه تنها در فلسفه و الهیات، بلکه در حوزه‌هایی مانند جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، علوم تربیتی و حتی مدیریت و مطالعات فرهنگی کاربرد دارد. در این مقاله، ابتدا مفهوم و تاریخچه‌ی هرمنوتیک بررسی می‌شود، سپس انواع و اصول آن معرفی می‌گردد و در نهایت با ذکر مثال‌های کاربردی نشان داده می‌شود که چگونه می‌توان از این روش در پژوهش‌های علمی استفاده کرد.

تعریف هرمنوتیک چیست؟

واژه‌ی «هرمنوتیک» از واژه‌ی یونانی hermeneuein به معنای تفسیر کردن و توضیح دادن گرفته شده است. در اصل، این واژه به تلاش برای فهم و تفسیر متون مقدس اشاره داشت، اما بعدها در فلسفه‌ی مدرن گسترش یافت و به علم و هنر فهم پدیده‌های انسانی تبدیل شد.

به زبان ساده، هرمنوتیک یعنی:

«کشف معنا و تفسیر لایه‌های پنهان در متن، رفتار یا پدیده انسانی، با توجه به بافت و شرایط فرهنگی-اجتماعی آن.»

تاریخچه کوتاه هرمنوتیک

• دوران باستان: ریشه‌های هرمنوتیک در تفسیر متون مقدس یونان و انجیل دیده می‌شود.

• قرون وسطی: متکلمان مسیحی برای فهم متون دینی از قواعد هرمنوتیکی استفاده می‌کردند.

• دوران مدرن: فیلسوفانی چون شلایرماخر، دیلتای، هایدگر و گادامر، هرمنوتیک را از تفسیر صرف متن دینی فراتر برده و به یک فلسفه‌ی فهم تبدیل کردند.

• عصر معاصر: هرمنوتیک در پژوهش‌های علوم انسانی و اجتماعی به عنوان روشی برای درک تجارب انسانی، تحلیل فرهنگی و بازخوانی متون ادبی، تاریخی و حتی داده‌های کیفی به کار می‌رود.

اصول بنیادین روش هرمنوتیک

برای اینکه پژوهشگر بتواند از هرمنوتیک به‌عنوان یک روش تحقیق استفاده کند، باید چند اصل کلیدی را در نظر بگیرد:

1. پیش‌فهم (Pre-understanding)

   پژوهشگر همیشه با پیش‌فرض‌ها و دانش قبلی وارد تحلیل می‌شود. این پیش‌فهم به جای اینکه مانع تحقیق باشد، نقطه‌ی شروع تفسیر است.

2. بافت‌مندی (Contextuality)

   هیچ متن یا پدیده‌ای بدون زمینه قابل فهم نیست. شرایط تاریخی، فرهنگی و اجتماعی نقش اساسی در تفسیر دارند.

3. دور هرمنوتیکی (Hermeneutic Circle)

   فهم کلی یک متن وابسته به درک اجزای آن است و درک اجزا نیز به کل متن بستگی دارد. این رابطه‌ی رفت و برگشتی «دور هرمنوتیکی» نام دارد.

4. چندلایگی معنا

   هر متن یا پدیده می‌تواند معانی متعددی داشته باشد و وظیفه پژوهشگر کشف این لایه‌هاست.

انواع رویکردهای هرمنوتیکی

هرمنوتیک در طول تاریخ دچار تحول شده و رویکردهای مختلفی پیدا کرده است:

• هرمنوتیک کلاسیک (شلایرماخر): تمرکز بر بازسازی قصد مؤلف و شرایط تاریخی.

• هرمنوتیک فلسفی (هایدگر و گادامر): فهم به عنوان بخشی از وجود انسان و تعامل با جهان.

• هرمنوتیک انتقادی (ریکور و هابرماس): توجه به قدرت، ایدئولوژی و ساختارهای اجتماعی در فرآیند تفسیر.

• هرمنوتیک کاربردی در علوم اجتماعی: استفاده از تفسیر برای تحلیل داده‌های کیفی مانند مصاحبه‌ها، روایت‌ها و متون فرهنگی.

مراحل عملی اجرای روش هرمنوتیک در پژوهش

اگر شما پژوهشگر هستید و می‌خواهید از این روش استفاده کنید، می‌توانید مراحل زیر را طی کنید:

1. انتخاب متن یا پدیده: مثلاً مصاحبه‌های عمقی، یک رمان، متون دینی یا حتی سخنرانی‌های سیاسی.

2. تحلیل مقدماتی: مطالعه دقیق متن و یادداشت نکات کلیدی.

3. بازخوانی بافت: بررسی شرایط اجتماعی، تاریخی و فرهنگی متن یا پدیده.

4. ورود به دور هرمنوتیکی: رفت و برگشت میان اجزا و کل برای کشف معنا.

5. تفسیر لایه‌ها: ارائه برداشت‌های مختلف و توضیح معانی پنهان.

6. اعتبارسنجی: مقایسه یافته‌ها با منابع دیگر یا گفت‌وگو با افراد مرتبط.

مثال‌های کاربردی

۱. پژوهش در حوزه ادبیات

فرض کنید پژوهشگری می‌خواهد رمان «بوف کور» صادق هدایت را تحلیل کند. با رویکرد هرمنوتیکی، او فقط به محتوای ظاهری رمان توجه نمی‌کند، بلکه بافت تاریخی (ایران دهه ۱۳۲۰)، شرایط اجتماعی و تجربه‌های شخصی هدایت را نیز وارد تحلیل می‌کند تا لایه‌های پنهان متن آشکار شود.

۲. پژوهش در حوزه آموزش

استادی که می‌خواهد تجربه‌های معلمان درباره «فشار شغلی» را بررسی کند، مصاحبه‌هایی عمیق انجام می‌دهد. سپس با روش هرمنوتیکی، سخنان معلمان را نه فقط به صورت داده خام، بلکه در زمینه فرهنگ آموزشی، نظام بوروکراتیک و شرایط اجتماعی تفسیر می‌کند.

۳. پژوهش در علوم دینی

یک محقق ممکن است آیه‌ای از قرآن را در شرایط تاریخی، زبانی و فرهنگی زمان نزول بررسی کرده و سپس معنای آن را در دنیای معاصر بازتفسیر کند. اینجا هرمنوتیک پلی میان متن مقدس و نیازهای امروز جامعه می‌سازد.

مزایا و چالش‌های روش هرمنوتیک

مزایا

• عمق‌بخشی به فهم: به جای تحلیل سطحی، لایه‌های پنهان معنا آشکار می‌شود.

• انعطاف‌پذیری: قابلیت استفاده در حوزه‌های مختلف علوم انسانی.

• تمرکز بر انسان: توجه به تجربه زیسته و زمینه فرهنگی-اجتماعی.

چالش‌ها

• ذهنی بودن: نتایج تفسیر می‌تواند وابسته به دیدگاه پژوهشگر باشد.

• مشکل در تعمیم: یافته‌ها معمولاً کیفی‌اند و تعمیم‌پذیری محدود دارند.

• نیاز به دانش میان‌رشته‌ای: پژوهشگر باید تاریخ، فرهنگ، زبان و فلسفه را هم بشناسد.

جایگاه هرمنوتیک در پژوهش‌های کیفی

هرمنوتیک را می‌توان در کنار روش‌های کیفی مانند پدیدارشناسی، تحلیل مضمون و نظریه داده‌بنیاد قرار داد. تفاوت آن در این است که تمرکز اصلی بر تفسیر معنا است، نه صرفاً توصیف تجربه.
برای مثال، در حالی که پدیدارشناسی به «ماهیت تجربه زیسته» می‌پردازد، هرمنوتیک می‌کوشد معناهای عمیق‌تر و بافت‌مند تجربه را آشکار سازد.

جمع‌بندی

روش هرمنوتیک، پلی میان متن و زندگی واقعی است. این روش به پژوهشگر کمک می‌کند تا فراتر از ظاهر داده‌ها رفته و معنای پنهان در پس کلمات، رفتارها و پدیده‌های انسانی را کشف کند. در دنیای امروز که فهم متون، گفتمان‌ها و روایت‌های انسانی اهمیت بسیاری دارد، هرمنوتیک به عنوان یک روش‌شناسی قدرتمند در علوم انسانی جایگاهی ویژه یافته است. اگر شما پژوهشگری هستید که می‌خواهید به عمق معناها نفوذ کنید و صرفاً به داده‌های سطحی اکتفا نکنید، هرمنوتیک می‌تواند بهترین انتخاب برای روش تحقیق شما باشد.